Đến nay đất nước đã bước vào kỷ nguyên mới, với yêu cầu đổi mới, tái cấu trúc toàn diện không gian phát triển, thực hiện xây dựng chính quyền địa phương 2 cấp tinh gọn, hiệu năng, hiệu lực và hiệu quả. Kể từ ngày 01/7/2025, lần đầu tiên cả nước chính thức bước vào vận hành bộ máy chính quyền địa phương hai cấp: Gồm cấp tỉnh và cấp xã (xã, phường, đặc khu).
Chính quyền địa phương: Công cụ kiến tạo từ buổi bình minh độc lập
Chính quyền địa phương luôn được Đảng và Nhà nước xác định là bộ phận quan trọng trong hệ thống chính quyền, đóng vai trò thiết yếu trong việc điều hành phát triển kinh tế - xã hội và quản lý nhà nước. Sau khi giành độc lập vào năm 1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đặt nền móng cho nền hành chính dân chủ qua các sắc lệnh quan trọng (Sắc lệnh số 63/SL, ngày 22/11/1945 và Sắc lệnh số 77/SL ngày 21/12/1945).
Các sắc lệnh này quy định tổ chức chính quyền địa phương theo nguyên tắc dân chủ, với các cấp hành chính: Tỉnh, Huyện, Xã, trao quyền lực trực tiếp cho Nhân dân. Trong suốt các giai đoạn lịch sử, Đảng và Nhà nước đã không ngừng hoàn thiện tổ chức chính quyền địa phương để đáp ứng yêu cầu phát triển từng thời kỳ.
Sứ mệnh của chính quyền cấp huyện trong dòng chảy lịch sử Việt Nam
Ở nước ta, chính quyền cấp huyện (với các tên gọi như huyện, châu, phủ) đã hình thành từ rất sớm và đóng vai trò quan trọng trong quản lý dân cư, thu thuế, tuyển lính và duy trì an ninh trật tự. Mỗi giai đoạn lịch sử đều chứng kiến vai trò lớn của chính quyền cấp huyện:
Thời kỳ phong kiến: Cấp hành chính tương đương huyện đóng vai trò trong bộ máy tập quyền Trung ương, giúp triều đình quản lý đất nước. Các đơn vị như Phủ, Châu, Huyện giúp triều đình kiểm soát và phát triển đất nước. Sang thời kỳ Pháp thuộc: Cấp huyện (quận) thực hiện chính sách cai trị của thực dân, đồng thời cũng là nơi phát triển phong trào đấu tranh yêu nước.
Thời kỳ Kháng chiến (1945-1975): Sau khi cách mạng Tháng Tám thành công, cả nước ta lại bước vào thời kỳ trường kỳ kháng chiến với hai thế lực thực dân Pháp – Mỹ, để đấu tranh gìn giữ độc lập và xây dựng CNXH. Trong bối cảnh đó, chính quyền cấp huyện được hình thành chính thức trong hệ thống chính quyền 3 cấp (Tỉnh, Huyện, xã), trở thành hạt nhân trong kháng chiến, xây dựng hậu phương vững chắc ở hai miền Nam - Bắc
Sau khi thống nhất đất nước: Chính quyền cấp huyện tiếp tục quản lý sản xuất, cải cách hành chính và phát triển kinh tế - xã hội.
Giai đoạn Đổi mới (1986 đến nay): Chính quyền cấp huyện chỉ đạo phát triển kinh tế, thu hút đầu tư, tổ chức thực hiện các chương trình mục tiêu quốc gia và thực hiện các nhiệm vụ được Hiến định và Luật định.
Có thể khẳng định rằng: kể từ sau Cách mạng tháng Tám thành công, dưới sự lãnh đạo của Đảng, Nhà nước, Quốc hội, Chính phủ, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam qua các thời kỳ, chính quyền cấp huyện đã luôn đồng hành với trí tuệ, bản lĩnh, tâm huyết, cống hiến cho sự nghiệp phát triển chung của đất nước trong suốt gần những chặng đường lịch sử vừa qua. Những đóng góp của chính quyền cấp huyện đã được Đảng và Nhà nước ghi nhận thông qua các danh hiệu Anh hùng Lao động, Huân chương Lao động. Và đúng như nhận định: "Đơn vị hành chính cấp huyện đã kiên trung, bền bỉ, gánh vác trọng trách lớn lao, hoàn thành xuất sắc, trọn vẹn sứ mệnh lịch sử vẻ vang trong suốt gần 8 thập kỷ qua."
Yêu cầu của thời đại và những quyết sách đột phá
Bước sang thế kỷ XXI, bối cảnh thế giới đang phát triển nhanh chóng, đặc biệt là sự bùng nổ của kinh tế tri thức, công nghệ số, trí tuệ nhân tạo và dữ liệu lớn. Điều này định hình lại cách thức vận hành của các quốc gia, đòi hỏi một nền hành chính có khả năng thích ứng linh hoạt, tốc độ cao và minh bạch. Nhiều quốc gia phát triển như Nhật Bản, Hàn Quốc và các nước Bắc Âu đã thực hiện việc tinh gọn bộ máy hành chính, hướng tới một mô hình phân cấp, phân quyền rõ ràng, giảm thiểu các cấp trung gian không cần thiết để tăng cường hiệu quả quản lý và dịch vụ công.
Việt Nam cũng không ngoại lệ. Chính quyền ba cấp với sự tham gia của cấp huyện trong giai đoạn mới đã bộc lộ một số hạn chế nhất định, như phát sinh thêm các tầng nấc trung gian trong giải quyết thủ tục hành chính, tiềm ẩn sự chồng chéo về chức năng, nhiệm vụ giữa các cấp, và gánh nặng chi phí vận hành bộ máy. Do đó, việc chuyển đổi sang mô hình chính quyền hai cấp từ 01/7/2025 là một bước đi quan trọng trong việc cải cách nền quản trị quốc gia.
Các quyết sách đột phá và tầm nhìn chiến lược
Để thực hiện mục tiêu cải cách hành chính, Đảng và Nhà nước đã ban hành các văn bản chỉ đạo quan trọng:
- Nghị quyết số 18-NQ/TW, ngày 25/10/2017 của Ban Chấp hành Trung ương khóa XII; đây là Nghị quyết mang tính đột phá, mở đường cho việc thực hiện sắp xếp, sáp nhập đơn vị hành chính và tinh gọn bộ máy trên cả nước.
- Nghị quyết số 60-NQ/TW, ngày 12/4/2025 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII. Quyết định sắp xếp, sáp nhập các đơn vị hành chính cấp tỉnh và cấp xã, chính thức chuyển sang mô hình chính quyền hai cấp từ 01/7/2025. Đây là bước đột phá, thể hiện quyết tâm cao của Đảng nhằm xây dựng một bộ máy nhà nước và hệ thống chính trị tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả, hiện đại và tiết kiệm chi phí, hướng tới mục tiêu nâng cao năng lực lãnh đạo, cầm quyền của Đảng và phục vụ Nhân dân tốt hơn trong giai đoạn phát triển mới. Đồng thời với đó, là các Kết luận quan trọng của Bộ Chính trị, Ban Bí thư về chỉ đạo thực hiện sắp xếp, tinh gọn bộ máy nhà nước, thực hiện chính quyền hai cấp.
- Nghị quyết 202/2025/QH15 ngày 12/6/2025 của Quốc hội về sắp xếp đơn vị hành chính cấp tỉnh, từ 63 tỉnh, thành phố sắp xếp còn 34 tỉnh, thành phố (bao gồm 28 tỉnh và 6 thành phố trực thuộc Trung ương).
- Các Nghị quyết về sắp xếp đơn vị hành chính cấp xã của Quốc hội tại Kỳ họp thứ 9: Theo đó, cả nước có tổng số 3.321 đơn vị hành chính cấp xã, bao gồm 2.621 xã, 687 phường và 13 đặc khu (giảm 66,91% so với hiện nay), đánh dấu quy mô và tính quyết liệt của công cuộc cải cách nền hành chính quốc gia.
Như tại Nghệ An, sau khi thực hiện sắp xếp đơn vị hành chính cấp xã giai đoạn 2023-2025, tỉnh Nghệ An từ 412 đơn vị hành chính cấp xã giảm xuống còn 130 đơn vị hành chính cấp xã. Đây là minh chứng rõ ràng về quyết tâm trong việc thực hiện cải cách hành chính.
Tầm nhìn cho một nền hành chính kiến tạo trong kỷ nguyên mới
Để hiện thực hóa khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, Việt Nam đang đứng trước những cơ hội chiến lược quan trọng. Quan điểm nhất quán của Bộ Chính trị, Ban Bí thư, Chính phủ và các Bộ ngành trung ương đã nhận được sự đồng tình cao của Chính quyền địa phương và đại đa số Nhân dân. Tổng Bí thư Tô Lâm, tại buổi gặp mặt kỷ niệm 95 năm xây dựng và trưởng thành của Đảng Cộng sản Việt Nam (3/2/1930-3/2/2025) đã nhận định rằng: từ nay đến năm 2030 là thời kỳ, cơ hội chiến lược, giai đoạn nước rút của cách mạng Việt Nam để đạt mục tiêu chiến lược 100 năm dưới sự lãnh đạo của Đảng, tạo tiền đề vững chắc đạt mục tiêu 100 năm thành lập nước. "Nếu để lỡ thời cơ là có lỗi với đất nước và Nhân dân. Đó là mệnh lệnh của thời đại"(1)
Chủ trương xây dựng chính quyền hai cấp gồm cấp tỉnh và cấp xã, không còn cấp huyện là bước tiến tất yếu của yêu cầu về bộ máy hành chính tinh gọn và linh hoạt hơn. Điều này không chỉ giúp giảm bớt thủ tục hành chính mà còn nâng cao hiệu quả quản lý, phục vụ người dân và doanh nghiệp một cách nhanh chóng và hiệu quả hơn. Luật Tổ chức chính quyền địa phương sửa đổi đã đẩy mạnh phân cấp, phân quyền và ủy quyền để thực hiện đúng phương châm “địa phương quyết, địa phương làm và địa phương chịu trách nhiệm”. Việc trao quyền này không chỉ giúp giảm bớt tầng nấc trung gian, rút ngắn quy trình hành chính mà còn tạo điều kiện để chính quyền cấp xã phát huy tối đa năng lực, sự sáng tạo của mình trong việc giải quyết các vấn đề tại địa phương. Đồng thời cũng đặt ra những yêu cầu cao hơn cho cấp xã về tăng cường năng lực đội ngũ, ứng dụng công nghệ, tăng cường khả năng tương tác, hỗ trợ người dân, phát huy tính chủ động sáng tạo, thống nhất, liên thông với cấp trên trực tiếp, là bước đi chiến lược nhằm xây dựng một nền hành chính thực sự "kiến tạo, phục vụ" để đóng góp vào sự phát triển chung của đất nước trong giai đoạn mới.
Việc chuyển đổi sang mô hình chính quyền hai cấp không hề phủ nhận giá trị lịch sử của chính quyền cấp huyện, mà là sự tiếp nối và phát triển của quá trình cải cách hành chính trong suốt những năm qua. Đây là bước đi tất yếu, bước ngoặt mang tính lịch sử nhằm tạo ra một nền hành chính hiện đại hơn, hiệu quả hơn, và đáp ứng tốt nhất nguyện vọng của Nhân dân trong bối cảnh mới. Đất nước Việt Nam đang đứng trước một thời khắc lịch sử, quyết tâm xây dựng một nền hành chính kiến tạo để phấn đấu trở thành quốc gia phát triển, sánh vai cùng các cường quốc thế giới trong thế kỷ XXI.
(1) Trích nguyên văn từ bài phát biểu của Tổng Bí thư Tô Lâm tại buổi gặp mặt kỷ niệm 95 năm thành lập Đảng (3/2/1930–3/2/2025)
