Ngọn nguồn soi tỏ
Đinh Bộ Cương – còn được đọc là Đinh Bô Cương, quê ở làng Cao Môn, tổng Cát Ngạn, nay là xã Thanh Liên, huyện Thanh Chương, Nghệ An, là một danh sĩ và đại thần Đại Việt thời Hậu Lê. Ông làm quan trải hai đời Vua Lê Thánh Tông và Lê Hiến Tông, thăng tới chức Hình bộ Thượng thư. Ông là vị quan thanh liêm, cương trực, có vai trò quan trọng trong việc chiêu dân lập ấp, khai khẩn nên các xã vùng hữu ngạn sông Lam tổng Cát Ngạn, nay là các xã Thanh Liên, Thanh Mỹ, Hạnh Lâm, Thanh Đức, huyện Thanh Chương.
Trong “Thanh Chương huyện chí”, Hoàng giáp Bùi Dương Lịch viết về Đinh Bộ Cương: "Xem trong các vị thờ tại Văn Miếu bản huyện không có ông. Phải chăng tiền bối không thấy tên ông trong đăng khoa lục. Nói về văn chương đức nghiệp, Đinh tướng công lọt vào thịnh tuyển bút phê Quang Thuận thứ 8, phải chăng là đại đình văn chương sao? Trải Hình bộ Thượng thư hai triều của thời thịnh Lê, phải chăng là đức nghiệp sao? Huống hồ hai chữ Thượng thư đâu dễ mạo xưng.
Vào thời Trung Hưng, không quan tâm tới ngụy thiết, đến thế đại xa xưa, sự tích bị bụi thời gian che phủ, danh hiệu Thượng thư trở thành mộ cổ. Chuông vàng di tích Môn Trang và gia thế của Người trở thành tàn biên cựu độc (“sách tàn giấy cũ”). Chỉ còn bia miệng của bản xã là không mai một…
Khoa mục của Đinh tướng công, có hay không chưa dám chắc, nhưng chức danh thượng thư và từng được nhà vua ngự bút tuyển chính trực, để trở thành người phá thiên hoang cổ trại - khai khoa của một vùng, từng là quan minh chính thịnh triều. Đó là những phù di thánh huấn. Như các ông Thẩm hình Phan Thái, Văn Giám e cũng phải nhún nhiều, bản huyện cũng lấy đăng danh đại bảng và Võ thần hiển hoạn có công văn giáo mà thờ.
Sẽ là thiếu sót khi chưa nghiên cứu để tròn bổn phận đàm ân".
Theo cụ Bùi Văn Chất, “Văn chỉ tổng Cát Ngạn”,... bia giữa ghi 4 vị đỗ đại khoa: 1-Thượng thư Đinh Bộ Cương, Quang Thuận Đinh Hợi chính trực thịnh truyền đệ nhị danh sĩ chí, Hình bộ Thượng Thư phong tặng Thành hoàng Đức Nhuận”,... (2-Thám hoa Nguyễn Ngọc Dật, 3-Tiến sĩ Nguyễn Thế Bình, 4-Tiến sĩ Đinh Nhật Thận).
Đinh Bộ Cương làm đến chức Tri huyện dưới triều vua Lê Thánh Tông. Năm 1467, vua Lê Thánh Tông hạ lệnh cho các quan trong triều xét những viên huyện lệnh nào là người cương trực, dám đấu chọi với kẻ gian tà, thì mỗi viên quan trong triều đều được đề cử một người. Bấy giờ có quan Thượng thư bộ Lại là Nguyễn Như Đổ đề cử nhóm Nguyễn Thế Mỹ gồm tám người để ứng tuyển. Tuy nhiên, vua Lê Thánh Tông xét thấy những người ấy đều mới ra làm quan, tài năng chưa được thể hiện rõ, nên lại hạ lệnh cho cử lấy mười người đang làm quan trong kinh thành từ hàng ngũ phẩm trở xuống. Lúc ấy Thái bảo Lê Niệm cử quan Công khoa cấp sự trung là Lương Thế Vinh; Đô đốc Trịnh Văn Sái cử Hội khoa cấp sự trung là Đặng Thục Giáo; Thượng thư Trần Phong cử Thượng bảo tự khanh Dương Tông Hải. Nhà vua xem tờ tâu của họ, thấy những người được đề cử nhiều người làm quan không xứng với chức vụ, bèn lựa bỏ họ tên Lương Thế Vinh, chỉ để lại tên hai người ở trong hàng tuyển cử, là giáo thụ Nguyễn Nhân Tùy và Tri huyện Đinh Bộ Cương.
Sau khi được Vua cất nhắc, Đinh Bộ Cương được bổ nhiệm cùng với Quốc tử giám thụ Nguyễn Nhân Tùy, Giám bạ Đào Nhân Tùy, Tri huyện Lê Bá Tu, Minh hình tri viên ngoại lang Đào Lang Chủng làm làm Giám sát ngự sử ở các xứ khác nhau.
Năm 1497, Vua Lê Thánh Tông mất, Lê Hiến Tông lên ngôi. Năm 1499, Đinh Bộ Cương giữ chức Thượng thư bộ Hình, được cử làm Giám thí cho cuộc thi Đình, đầu bài hỏi về nhân tài và vương chính.
Trong sách "Nghệ An ký", do Bùi Dương Lịch biên soạn, phần "Thanh Chương huyện chí", mục "Nhân vật chí", tiết "Văn nhân", chép ông ở vị trí thứ 15 theo thứ tự niên đại đăng khoa hoạn.
“Dĩ nông tàng nho” – Tầm nhìn độc đáo của Đinh Bộ Cương
Sau khi nghỉ việc quan, Đinh Bộ Cương về quê, ngược dòng sông Giăng, cách nhà khoảng 10 km. Với tầm nhìn xa, trông rộng, ông chủ trương "Dĩ nông tàng nho". Ông vừa chiêu tập dân đinh, khai khẩn đất hoang, lập thành làng Môn Trang (Trang ấp người Cao Môn), cho xây dựng con đập cùng công trình dẫn thủy nhập điền vào cánh đồng Môn Điền, vừa mở trường, mở mang sự học cho con em trong vùng.
Truyền thuyết còn kể rằng, khi ông về đây, vùng này còn hủ tục cưới vợ cho Hà Bá. Cuối năm 1497, ông nhiều lần cùng quân lính và tráng đinh khỏe mạnh đi thuyền lên thượng nguồn sông Giăng, gọi là thăm Hà Bá, nhưng cốt là chỉ cho mọi người dân biết lý do tại sao mỗi năm lại có lũ lụt,... Lại cho người về kinh, thuê người vẽ địa đồ, cho di dời dân chúng ra khỏi nơi nguy hiểm. Ông dạy dân cách dựng nhà cho kiên cố,...
Ông còn dâng biểu, xin Vua cho đắp đập sông Giăng. Đáng tiếc là biểu dâng nhiều lần nhưng chưa được Vua phê duyệt thì ông mất. Mặc dù vậy, với cách làm sáng suốt, đúng đắn, ông đã tạo nên những xóm làng sầm uất, người dân vừa khai khẩn, làm ăn khấm khá, vừa chăm lo sự học; xóa bỏ được tục cưới vợ cho thần sông Giăng, đem lại cuộc sống thanh bình cho dân chúng.
Ông qua đời và được an táng tại quê nhà, nay thuộc xã Hạnh Lâm, huyện Thanh Chương, Nghệ An, được dân làng tôn kính và được triều đình sắc phong chính thức là Thành hoàng.
Sống mãi trong lòng dân
Hiện nay vẫn còn lưu giữ những di tích gắn với Đinh Bộ Cương như khu mộ 7 ngôi, trong đó có ngôi mộ của ông, ở đất Tràng Học - là nơi ông mở trường dạy học. Theo Tàng thư họ Mai: Đền Bản Cảnh do ông lập, cầu giang sơn phù hộ cho mọi người khi vào rừng khai khẩn; Lò Vôi, cũng do ông xây dựng; Điểm phát lộ tiền cổ cùng nhiều cổ vật khác ở Động Chuyền, hữu ngạn Rào Con cách Cửa Rào khoảng 1 km, vào những năm đầu thế kỷ XXI,... Còn phải kể tới dãy Lèn Môn Trang, còn gọi là lèn Yên Sơn (tức Yến Sơn - núi Én) gồm 3 hòn: Lèn Thượng - Lèn Hạ - Lèn Một là những kì quan thiên tạo, nơi chứa nhiều sự tích của vùng Hạnh Lâm; và ngược dòng sông Giăng tới Môn Sơn, Lục Dạ, nay thuộc huyện Con Cuông, đều là những địa danh gắn với tên tuổi và sự nghiệp của ông.
Trước đây, ở làng Cao Môn có ngôi đình làng và đền thờ Đinh Bộ Cương, nhưng do nhiều nguyên nhân, ngôi đình và đền thờ đã thành phế tích.
Dù ngôi đền hoang phế nhưng người dân vẫn thường đến thắp hương, ghi nhớ công ơn của vị Thành hoàng. Từ năm 2012 đến 2019, bằng nguồn vốn xã hội hóa, Nhân dân đã góp công sức khôi phục lại ngôi đền.
Hằng năm, vào ngày 16/06 âm lịch, UBND xã Thanh Liên tổ chức lễ tế rất đông vui, trang trọng, trong Văn tế có đoạn:
... Làm Tri huyện mà ghét bọn gian tà, nức tiếng xứ Thanh Giang
Giám sát Ngự sử các xứ Hải Tây, Hải Đông, Hải Bắc, Hải Nam, đức thanh liêm vằng vặc giữa Trời cao soi tỏ.
Hình bộ Thượng thư, Giám thí thi Đình, đau đáu tìm kiếm nhân tài, xây nền vương chính...
Nghỉ việc quan, ngược xứ Mường Giăng khai khẩn đất hoang
"Dĩ nông tàng Nho", vừa canh tác, vừa mở trường dạy học.
Nơi rừng thiêng, nước độc, khó nhọc lần hồi cái ăn
Mà lão trượng phóng tầm nhìn xuyên thế kỷ!
Làng Môn Trang in dấu chân ngài, mái đầu điểm bạc
Đồng Môn Điền mênh mông khoai lúa, nhờ dẫn thủy nhập điền
Sớm tối miệt mài dạy dân chống lũ, xây nhà chống đỡ thiên tai
Quanh năm bền lòng bài trừ hủ tục dị đoan cưới vợ cho thần Hà Bá
Công danh trùm Đức Nhuận, thần dân nhất nhất ghi tâm
Tiếng lành vang tận kinh đô, ngời ngời chiếu Vua ban “Hiền thần công minh chính trực”,...
Anh Đặng
