Nhạc sĩ Nguyễn Tài Tuệ - một trong những nhạc sĩ tài hoa của nền âm nhạc đương đại Việt Nam vừa qua đời vào lúc 09 giờ 07 phút sáng ngày 11/02/2022 (tức ngày 11 tháng Giêng năm Nhâm Dần - âm lịch), sau một cơn bạo bệnh, hưởng thọ 87 tuổi. Tiếc thương tác giả của những “viên ngọc bích”: “Tiếng hát giữa rừng Pác Bó”, “Xa khơi”, ”Mùa xuân gọi bạn”, “Xôn xao bến nước”… Trang TTĐT dbndnghean.vn xin chia sẻ cùng bạn yêu nhạc cuộc trao đổi gần đây nhất của nhà văn Bùi Tuyết Mai với nhạc sĩ Nguyễn Tài Tuệ về tác phẩm “Mơ quê” - một trong những tuyệt tác của nền âm nhạc đương đại Việt Nam; qua đó giúp bạn đọc hiểu thêm về con người và sự nghiệp sáng tác của ông, một tâm hồn lưu lạc luôn khắc khoải niềm thương, nỗi nhớ quê nhà xứ Nghệ.
Kính chào nhạc sĩ Nguyễn Tài Tuệ, âm nhạc và lời ca da diết đằm thắm “nằm lòng” của Mơ quê dường như đã đọng lại ở mọi không gian và thời gian rồi?
Với tôi, Mơ quê là một chuyến tìm về với chính mình. Tôi viết Mơ quê không dễ dàng gì. Đau đáu khát vọng trả tình, trả nghĩa với quê hương, dồn hết tâm sức và vốn liếng văn hóa tinh hoa của cha ông mà tôi tiếp thu được vào ca khúc này.
Xin nhạc sĩ chia sẻ về cái khó của ông lúc viết Mơ quê?
Cùng một tem âm nhạc “Người về hò hẹn cùng ai” rút từ giọng ngâm Kiều Nghệ -Tĩnh nhưng tôi phải viết đi, viết lại đến ba lần, dựa vào thực tại đời sống để sáng tạo. Ba lần viết là ba lần va đập mạnh vào thực tại để nâng tác phẩm đứng dậy.
Lần viết thứ nhất vào năm 1995, ca khúc mang tên là Nhớ quê. Cũng với tem âm nhạc “Người về hò hẹn cùng ai”. Dùng lời ca chân chất mộc mạc, với “nhút Thanh Chương, tương Nam Đàn”, “phong trào Xô-viết Nghệ Tĩnh” v.v.. vào lời ca để mô tả. Vì các yếu tố của thực tại chứa đựng trong lời ca chưa được nâng lên, chưa được nghệ thuật hóa, cho nên đã hạn chế sức tưởng tượng, hạn chế cảm xúc lãng mạn của người nghe. Thế là thất bại! Khi Nghệ sĩ ưu tú Đàm Thanh cho phát ca khúc này trên kênh VTV3 của Đài Truyền hình Việt Nam với giọng hát của Nghệ sĩ ưu tú Thanh Thanh Hiền, bài hát chưa đủ sức để giữ chân được khán, thính giả.
Lần viết thứ hai vào năm 2005, cũng một tem âm nhạc “Người về hò hẹn cùng ai” của lần viết trước, tôi lại hóa thân vào cõi nhớ, viết tác phẩm mang tên Hồn quê. Lần này thì tránh được cái quá sơ lược, cái thật như đếm của lần viết trước, nhưng lại thả hồn cùng mây gió, phiêu diêu tận đâu đâu. Vì thiếu các yếu tố chứa đựng thực tại, do đó hình tượng âm nhạc của ca khúc quá mờ ảo. Khi Anh Thơ hát trước công chúng của Đài Tiếng nói Việt Nam, tiếng vỗ tay lẹt đẹt. Không ai khen, cũng chẳng ai chê. Lại xem như thất bại!
Năm 2009, vẫn với tem âm nhạc “Người về hò hẹn cùng ai” đã chọn, tôi trở lại viết tác phẩm, gọi tên mới là Mơ quê. Lần này, tôi đã tránh được hai cú vấp ấu trĩ của hai lần viết trước đây. Tôi đã lựa chọn và biết trữ tình hóa, lãng mạn hóa các giá trị văn hóa của quê hương vào nội dung tác phẩm. Trong đó, Truyện Kiều và “Ví” “Giặm” là các giá trị văn hóa có dấu ấn đặc trưng xứ Nghệ trường tồn với thời gian. Để nói “Ví” “Giặm” và Kiều trong Mơ quê, tôi sử dụng lối nói bóng bảy đầy tính ẩn dụ “Hỏi câu “Ví” “Giặm” đã lỡ hẹn cùng ai chưa. Mà thương câu Kiều đã lỗi hẹn cùng trăng xưa”.
Kết quả là tới năm 2010, tức là sau 14 năm kể từ khi đặt niềm thương, nỗi nhớ vào nhạc phẩm và cố công vun trồng, tôi đã có trái chín Mơ quê. Anh Thơ tự tin trình diễn thành công Mơ quê trong một buổi quyên góp tiền ủng hộ người nghèo 31/12/2009 do Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam tổ chức và Đài Truyền hình Việt Nam đã ghi hình giới thiệu. Tác phẩm từ đây được công chúng trong nước và kiều bào Việt Nam ở xa Tổ quốc hoan nghênh nhiệt liệt, người Việt Nam ở nước ngoài nói rằng, được nghe Mơ quê họ nhớ nhà và họ khóc.
Đúng là làm nghề thật lắm công phu! ông có điều gì tâm đắc trước thành quả xứng đáng mà lao động miệt mài đã được đền đáp?
Điều tôi thấm thía trong quá trình theo đuổi một tác phẩm, đó là tìm được nội dung tốt, chủ đề âm nhạc tốt đã là rất khó khăn, nhưng để có được thành công nữa thì đòi hỏi sức chịu đựng lớn, thực sự kiên trì và bền bỉ sáng tạo cho đến khi được công chúng bằng lòng thì tác phẩm mới được xem là hoàn tất.
Để có thành quả sáng tác cao như vậy, chắc hẳn nhạc sĩ phải có một nguồn động viên lớn, nhạc sĩ có thể tiết lộ đôi chút về người bạn đời?
Nhà tôi được đào tạo kỹ sư xây dựng bài bản, bà ấy vừa làm tốt chuyên môn của mình, vừa đảm nhiệm việc sắp xếp cuộc sống sinh hoạt cho cả gia đình một cách khoa học và nuôi dạy các con để tôi có thể chuyên tâm làm âm nhạc. Sau khi nghỉ hưu cho đến nay, bà vẫn dạy các lớp ngoại ngữ tại nhà. Ngoài việc chăm lo cho tôi từng bữa ăn, Cẩm Tú còn là cộng sự giúp tôi lưu trữ tác phẩm, dịch thuật tài liệu, cung cấp cho các cơ quan truyền thông đầy đủ, chính xác thông tin về nhạc sĩ và tác phẩm.
Nhà tôi làm công tác nghiên cứu khoa học, nhưng rất yêu âm nhạc. Suốt hơn chục năm trời, thấy tôi mỗi khi ngồi trước đàn lại nhâm nhi sửa đi, sửa lại ca từ và giai điệu cho bài Mơ quê, bà không chịu được, nói với tôi, giọng vừa nhỏ vừa dịu như người nói thầm, “Ông ơi, sao ông lại làm khổ ông đến thế, tôi nghe thấy rất được rồi mà”! Những lúc ấy, tôi chỉ biết xin lỗi nhà tôi thôi! Chà chà! Bây giờ thì chúng tôi vẫn bật cười mỗi khi nhắc lại chuyện đó.
Mơ quê, đẹp cả nội dung lẫn hình thức, lời ca và nét nhạc thật quyến rũ, bí quyết nằm ở chỗ nào, thưa nhạc sĩ?
Âm nhạc của Mơ quê ở thể hai đoạn. Đoạn đầu chậm rãi, cả tiếng, dài hơi “Người về hò hẹn cùng ai”. Có ánh nhìn tha phương lưu lạc của Nguyễn Bính “Quê người đứng ngắm mây lưu lạc/Bến cũ nằm nghe sóng lỡ làng” để tôi nhận ra mình “Bao năm rời quê tha phương lưu lạc… tận cuối trời, phải cách vời quê xưa”. Phảng phất một chút khói hoàng hôn của Thôi Hiệu trong man mác Đường thi “Quê nhà khuất bóng hoàng hôn/Bên sông khói sóng cho buồn lòng ai”, đi vào giấc mơ quê của tôi cũng thấy một “Quê nhà khuất nẻo hoàng hôn”. Đẩy lên cao trào riêng “Hỏi mây, hỏi mây bay xa tắp” và đê trào “mây ơi, nơi đâu, nơi đâu quê nhà”.
Vẫn là giấc Mơ quê, nhưng sao nó cồn cào, xưa cũ và đánh động cõi lòng đến thế, thưa nhạc sĩ?
Mấu chốt ở đây do chỗ tôi đã dốc toàn “lực lượng bản thân vốn văn hóa đông tây kim cổ” để nén vào lời ca và giai điệu. Đoạn I, lời 2, ca từ mô tả quê hương lấp lánh một vẻ đẹp hư ảo như bức tranh thủy mặc “Thuyền về chợ Rạng thuyền xuôi, nghe câu “Đò đưa” sông Lam khắc khoải về nỗi chờ một bến bờ đợi ai”. Thoang thoảng một chút hồn lau của Quang Dũng trong Tây Tiến “Người đi Châu Mộc chiều sương ấy/Có thấy hồn lau nẻo bến bờ”. Hồn lau cũng là hồn của những thân phận dân vạn chài sống lay lắt ven sông Lam, được tôi tìm về trong giấc mơ quê của mình “Dãi dầu mấy nẻo hồn lau”. Cuồn cuộn một nỗi đau nhân thế được đẩy lên cao trào “về đâu, thuyền trôi theo trăng cuộn sóng”.
Có thể thấy “lực lượng bản thân” của ông quá dồi dào! Lời lời gấm thêu của ông, người Việt Nam ở bất cứ lứa tuổi nào có nhận thức cũng đều hiểu và rung động cả?
Nhờ phúc ấm tổ tiên cho tôi da thịt và bầu nhiệt huyết để tôi sáng tác ca khúc này. Đoạn II, lời 1 vang vọng tiếng gọi ký ức tuổi thơ. Tôi tái hiện những mảnh hồn làng xưa còn lắng lại trong tâm trí, trong lòng người. “Tuổi thơ ơi em về đi thôi. Mà nghe tiếng trống sân trường vọng trên đồi. Lắng hồn quê sáo diều lượn ven đê, cho đàn con trẻ tìm về đêm trăng hè”. Sự thảng thốt nhớ về ký ức hội làng, những cuối xuân hoa gạo nở. Màu đỏ của hoa gạo có sức lay động lòng người như những tiếng gọi sâu thẳm của nuối tiếc “Mái đình xưa, nghe trống hội làng về chưa? Chim sâu chim sẻ gọi bầy chơi tung tăng. Giữa mùa hoa gạo rạo rực trời mênh mang gọi ai về với nỗi nhớ”. Giai điệu diễn tả về ký ức sâu thẳm, hoài niệm về những rung động đầu đời “Nhớ ai rồi, thương nhớ một đời, nhớ người ta yêu thương vẫn đợi chờ ở cuối quê nhà mà nhớ thương không nguôi lòng ta”.
Phải chăng đó là sự ký thác một tiếng gọi trở về, thưa nhạc sĩ?
Đoạn II lời 2 Một sự mời gọi bằng giai điệu về với quê hương tha thiết. Lời lời thủ thỉ, tâm tình âu yếm, gần gũi thiết tha “Về đi thôi! Ta về đi thôi, niềm thương nỗi nhớ quê nhà giục ta rồi”. Bất cứ một người Việt Nam nào khi nhắc đến hai tiếng quê hương đều gợi nhớ một tiếng gà gáy. Trong giấc mơ quê, tiếng gà đã gọi cái tôi lưu lạc trở về với bản ngã, như một chiêm nghiệm của một đời xa xứ. Mơ quê là tiếng của tao nhân mặc khách cất lên gọi chính mình. Giấc mơ quê nhẹ nhàng êm ái như cánh nôi đưa mà chứa đựng ân tình thẳm sâu nghìn năm đọng lại “Lắng hồn xưa, tiếng gà gọi trong mơ, đưa người lưu lạc tìm về một bến bờ. Chiều nhẹ trôi trên cánh cò về đưa nôi”. Quê nhà nơi ấy hội tụ khí thiêng sông núi, nơi bầu sữa lành của “ví”, “giặm” đã nuôi lớn những tâm hồn vĩ nhân, đẩy cảm xúc của Mơ quê song hành với những giá trị vĩnh hằng “Hỏi câu ví giặm có lỡ hẹn cùng ai chưa, mà thương câu Kiều đã lỗi hẹn cùng trăng xưa”. Trong Mơ quê, có bóng dáng những thi nhân, những giai nhân trong những đêm trăng “ví”, “giặm”, có cả nàng Kiều đang nâng vạt áo “sụng sịu” giọt ngắn giọt dài vì lỗi hẹn với Kim Trọng. Giấc mơ gọi trăng nhưng là gọi sự trở về. Một tiếng lòng da diết lay động “Trăng ơi (ơ)… trăng ơi”. Giai điệu đạt đến những cao trào tiếp nối cao trào như thổn thức của toàn bài “Ước hẹn còn lưa, nhớ về quê xưa. Có ai nhớ ai? Có ai nhớ ai đang đợi chờ cuối…”. Sự trở về trong Mơ quê không chỉ ở nét nhạc, ở giai điệu, lời ca da diết trữ tình xuyên suốt toàn bộ ca khúc, mà cuối bài có dành giữ một chữ “lưa” thổ âm, một từ riêng biệt rất Nghệ -Tĩnh nghe thân thương, gần gụi, ấm áp, đậm đà tình yêu với quê hương xứ sở.
Vậy là, Xa khơi với Mơ quê là chị em sinh đôi…cách nhau nửa thế kỷ?
Thế là đã hai lần tôi lấy vốn dân gian “xứ Nghệ” để kế thừa phát triển, trong Xa khơi là “ví”, “giặm” và với Mơ quê là giọng ngâm Kiều. Tôi tự an ủi mình, rồi tự hỏi, hai nhạc phẩm ấy, Xa khơi viết thuở thanh xuân và Mơ quê viết vào lúc “thất thập cổ lai hi” đã phần nào trả được một chút nợ nần với cha ông, với quê hương xứ sở chưa? Thấp thoáng đâu đấy hình bóng một cậu bé chân quê mau nước mắt và dễ hờn tủi đứng trên bờ sông Lam là tôi chăng?”.
Không chỉ có “xứ Nghệ” mà quê hương Việt Nam ta đã có được Xa khơi và Mơ quê – hai kiệt tác do nhạc sĩ sáng tạo nên, tiếp tục làm giàu nền văn hóa Việt Nam trong dòng chảy tiếp biến không ngừng! Xin trân trọng cảm ơn nhạc sĩ!
Nhà văn Bùi Tuyết Mai
