Những vấn đề lý luận về hoạt động giám sát của HĐND và hoạt động thanh tra, kiểm tra của cơ quan nhà nước
Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND ngày 20/11/2015 đã quy định “Giám sát là việc chủ thể giám sát theo dõi, xem xét, đánh giá hoạt động của cơ quan, tổ chức, cá nhân chịu sự giám sát trong việc tuân theo Hiến pháp và pháp luật về việc thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn của mình, xử lý theo thẩm quyền hoặc yêu cầu, kiến nghị cơ quan có thẩm quyền xử lý”.
Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND quy định các hoạt động giám sát của HĐND gồm: Xem xét báo cáo công tác của Thường trực HĐND, UBND, Tòa án nhân dân, Viện kiểm sát nhân dân, cơ quan thi hành án dân sự cùng cấp và các báo cáo khác theo quy định; xem xét việc trả lời chất vấn của những người bị chất vấn; xem xét quyết định của UBND cùng cấp, nghị quyết của HĐND cấp dưới trực tiếp có dấu hiệu trái với Hiến pháp, luật, văn bản quy phạm pháp luật của cơ quan nhà nước cấp trên, nghị quyết của HĐND cùng cấp; giám sát chuyên đề và lấy phiếu tín nhiệm, bỏ phiếu tín nhiệm đối với người giữ chức vụ do HĐND bầu.
Đối với hoạt động thanh tra, kiểm tra, Luật Thanh tra năm 2025 quy định: “Thanh tra là hoạt động xem xét, đánh giá, kết luận, kiến nghị xử lý của cơ quan thanh tra đối với việc thực hiện chính sách, pháp luật, nhiệm vụ, quyền hạn của cơ quan, tổ chức, cá nhân theo trình tự, thủ tục do pháp luật quy định”; “Thủ trưởng cơ quan quản lý nhà nước có trách nhiệm tổ chức kiểm tra việc chấp hành chính sách, pháp luật của cơ quan, tổ chức, cá nhân thuộc phạm vi quản lý của mình theo quy định của pháp luật”. Thanh tra, kiểm tra giúp cho cơ quan quản lý nắm được tình hình triển khai thực hiện các chủ trương, chính sách, các quy định của pháp luật, các biện pháp, giải pháp nhằm đạt được mục đích quản lý. Thanh tra, kiểm tra cũng là công cụ để phòng ngừa, phát hiện, ngăn chặn và xử lý các hành vi vi phạm của cả đối tượng quản lý và người thực thi nhiệm vụ, công vụ, góp phần phòng, chống tham nhũng trong bộ máy Nhà nước, bảo đảm sự liêm chính của đội ngũ cán bộ, công chức. Thanh tra, kiểm tra cũng cho phép cơ quan quản lý đánh giá tính đúng đắn, phù hợp trong các chủ trương, quyết định của mình để có sự điều chỉnh kịp thời nhằm đạt được mục tiêu của quản lý, không có gì khác hơn là một sự ổn định trật tự trong các lĩnh vực đời sống kinh tế - xã hội và sự phát triển mọi mặt của đất nước
Như vậy, có thể thấy rằng dưới góc độ pháp lý cũng như thực tiễn, hoạt động giám sát của HĐND theo Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND và hoạt động thanh tra, kiểm tra theo Luật Thanh tra đều là những hình thức kiểm tra, đánh giá nhằm bảo đảm tính hợp pháp, hiệu quả và minh bạch trong hoạt động của các cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền. Cả hai loại hình này đều hướng tới mục tiêu phát hiện vi phạm, kiến nghị xử lý sai phạm, thúc đẩy hoàn thiện cơ chế, chính sách, pháp luật. Sự tương đồng chính yếu giữa hai hoạt động này là đều có chức năng kiểm tra, phát hiện, đánh giá và kiến nghị xử lý hoặc hoàn thiện quy trình, chính sách; đều hướng tới việc bảo đảm pháp luật được thực thi nghiêm chỉnh, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân được bảo vệ; cả hai đều dựa trên các nguyên tắc pháp lý, quy trình chặt chẽ, và có thể làm căn cứ cho việc xử lý vi phạm hoặc cải thiện công tác quản lý nhà nước.
Tuy nhiên, dù có mục tiêu chung, hai hoạt động này khác nhau về chủ thể thực hiện, phạm vi quyền hạn và tính chất quyền lực (giám sát là quyền lực chính trị - pháp lý của cơ quan dân cử, còn thanh tra là quyền lực hành chính - pháp lý của cơ quan hành pháp).
Chính vì vậy, việc phối hợp trong hoạt động giám sát của HĐND theo Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND, và hoạt động thanh tra, kiểm tra theo Luật Thanh tra sẽ mang lại hiệu quả cho mỗi bên và hỗ trợ nhau trong việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ của mình.
Mối quan hệ phối hợp giữa hoạt động giám sát của HĐND với các hoạt động thanh tra, kiểm tra
Trong thời gian qua, mối quan hệ phối hợp giữa hoạt động giám sát của Hội đồng nhân dân (HĐND) các cấp tỉnh Nghệ An với hoạt động thanh tra, kiểm tra của các cơ quan nhà nước có thẩm quyền đã có những chuyển biến tích cực, thể hiện sự hỗ trợ, bổ trợ lẫn nhau trong việc thực hiện chức năng kiểm tra, giám sát nhằm bảo đảm tính minh bạch, hiệu quả và tuân thủ pháp luật trong hoạt động quản lý nhà nước.
Hàng năm, khi xây dựng chương trình giám sát, HĐND tỉnh thường xuyên nắm bắt Kế hoạch thanh tra hằng năm của Thanh tra tỉnh để tránh trùng lặp về thời gian, địa điểm, đối tượng, ảnh hưởng đến hoạt động của cơ quan, đơn vị chịu giám sát.
Một trong những điểm nổi bật là việc các cơ quan của HĐND đã chủ động tham khảo, khai thác các kết luận thanh tra, kiểm tra của các cơ quan nhà nước có thẩm quyền làm nguồn thông tin quan trọng phục vụ công tác giám sát. Các kết luận thanh tra, kiểm tra đã cung cấp cái nhìn khách quan, có căn cứ pháp lý rõ ràng, giúp HĐND có thêm cơ sở để xem xét các báo cáo của UBND tỉnh tại các kỳ họp thường lệ về kinh tế - xã hội, thực hiện ngân sách nhà nước, phòng chống tham nhũng, thực hành tiết kiệm – chống lãng phí, phòng chống tội phạm và vi phạm pháp luật, cũng như việc giải quyết khiếu nại, tố cáo và các kiến nghị của cử tri. Nhờ đó, hoạt động giám sát của HĐND được nâng cao về tính chính xác, chiều sâu và hiệu quả phản biện.
Cùng với đó, thông tin từ hoạt động thanh tra, kiểm tra cũng hỗ trợ rất thiết thực cho hoạt động giám sát chuyên đề, chất vấn và giải trình của HĐND. Các cơ quan HĐND có điều kiện nắm bắt trước tình hình, nội dung nổi cộm, qua đó xây dựng được các nội dung giám sát có trọng tâm, trọng điểm, gắn với thực tiễn quản lý và nguyện vọng của cử tri. Việc khai thác kết quả thanh tra cũng giúp các phiên chất vấn tại kỳ họp HĐND có nội dung cụ thể, sát với thực tế, nâng cao trách nhiệm giải trình của UBND và các cơ quan chuyên môn.
Tuy nhiên, bên cạnh kết quả đạt được, mối quan hệ phối hợp này cũng cần được tiếp tục hoàn thiện, hướng tới sự chia sẻ thông tin thường xuyên, kịp thời và hiệu quả hơn.
Giải pháp hoàn thiện cơ chế phối hợp giữa hoạt động giám sát của HĐND với các hoạt động thanh tra, kiểm tra
Để hoàn thiện cơ chế phối hợp giữa hoạt động giám sát của HĐND với các hoạt động thanh tra, kiểm tra, cần thiết phải xây dựng và hoàn thiện hệ thống quy định pháp lý rõ ràng, chặt chẽ, nhằm tạo nền tảng vững chắc cho sự phối hợp hiệu quả, thực chất và có tính trách nhiệm giữa các chủ thể.
Trước hết, cần bổ sung quy định pháp luật rõ ràng về trách nhiệm phối hợp, chia sẻ thông tin giữa HĐND và cơ quan thanh tra trong các văn bản quy phạm pháp luật có liên quan như Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND, Luật Thanh tra, Luật Tổ chức chính quyền địa phương; cần quy định cơ quan thanh tra có trách nhiệm định kỳ cung cấp kết luận thanh tra, kế hoạch thanh tra hằng năm và báo cáo kết quả thanh tra liên quan đến HĐND.
Thứ hai, đề xuất thiết lập cơ chế phối hợp liên thông bằng văn bản giữa Thường trực HĐND, các Ban của HĐND với Thanh tra tỉnh và các cơ quan kiểm tra có liên quan, dưới hình thức quy chế phối hợp hoặc thỏa thuận liên ngành. Trong đó quy định cụ thể về hình thức trao đổi thông tin (bằng văn bản, qua hệ thống điện tử), thời hạn cung cấp tài liệu, trách nhiệm tham dự các cuộc họp trao đổi, giải trình khi cần thiết. Việc này không chỉ nâng cao tính chủ động mà còn ràng buộc trách nhiệm của các bên liên quan.
Thứ ba, cần xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu chung trên nền tảng số để chia sẻ thông tin giữa HĐND và các cơ quan thanh tra, kiểm tra, bảo đảm thông tin kịp thời, chính xác.
Thứ tư, cần quan tâm thường xuyên đánh giá mối quan hệ phối hợp giữa HĐND với các cơ quan thanh tra, kiểm tra để rút kinh nghiệm, tăng cường hiệu quả công tác phối hợp.
Có thể thấy rằng, việc hoàn thiện cơ chế phối hợp không chỉ góp phần nâng cao chất lượng giám sát của HĐND mà còn sẽ giúp hoạt động thanh tra, kiểm tra mang tính định hướng, phục vụ tốt hơn cho việc quản lý, điều hành./.
