Tài nguyên khoáng sản là tài nguyên không tái tạo, do vậy cần khai thác hợp lý và giữ gìn cho cả thế hệ sau. Chúng ta đã thực hiện nhiều biện pháp quản lý, bảo vệ nguồn tài nguyên quý giá này, và đã đạt được kết quả bước đầu trong việc lập lại trật tự kỷ cương trong khai thác, chế biến, tiêu thụ khoáng sản. Nhìn chung các doanh nghiệp khai thác, chế biến, tiêu thụ khoáng sản đã thực hiện cơ bản theo quy trình quy định của Nhà nước từ khâu thăm dò, lập hồ sơ xin cấp phép, cấp phép và thực hiện khai thác, chế biến, tiêu thụ. Các đoàn liên ngành của tỉnh được thành lập và hoạt động quyết liệt năm 2013 đã truy quét, đẩy đuổi tình trạng khai thác trái phép, không phép nên tình trạng khai thác vàng sa khoáng,quặng sắt, thiếc, khoáng sản làm vật liệu xây dựng trái phép đã giảm đi nhiều. Tuy nhiên tình trạng khai thác lộn xộn và không theo quy trình, không tuân thủ quy định Nhà nước vẫn còn diễn ra trên địa bàn tỉnh ta thời gian qua. Vừa qua, Ban Kinh tế và Ngân sách – HĐND tỉnh đã tiến hành giám sát công tác quản lý, bảo vệ tài nguyên khoáng sản trên địa bàn và đã ghi nhận được nhiều vấn đề cần quan tâm.

Thực trạng tình hình

Tại huyện Quế Phong, tình hình khai thác trái phép vàng sa khoáng ở Cắm Muộn đã giảm, việc khai thác của các doanh nghiệp đang tiến hành theo các thủ tục quy định. Tuy nhiên ở một số mỏ đã và đang khai thác quặng sắt vẫn còn nhiều vấn đề đáng quan tâm. Ở địa bàn xã Tri Lễ, tại một điểm mỏ do Công ty TNHH Lâm Lệ Phong khai thác quặng sắt, là điểm mỏ được cấp phép năm 2009, có thời hạn 5 năm và đến tháng 2 năm 2014 vừa qua là hết hạn, doanh nghiệp đã tiến hành đóng cửa mỏ. Tuy nhiên ở thời điểm tháng 5/2014 đang còn nguyên hiện trạng đào bới nham nhở nằm ngay cạnh đường vào trung tâm xã. Vào sâu hơn thì có những hố sâu và rộng hàng chục mét theo hình thức khai thác lộ thiện mà không được hoàn nguyên, hoàn thổ sau khai thác. Mặc dù, thời gian qua, huyện Quế Phong đã thành lập nhiều đoàn kiểm tra và yêu cầu doanh nghiệp thực hiện việc hoàn nguyên, hoàn thổ, phục hồi môi trường sau khai thác nhưng doanh nghiệp chưa thực hiện. Cũng theo cán bộ huyện cho biết, hiện tại doanh nghiệp Lâm Lệ Phong đã bỏ ra hàng tỷ đồng mua diện tích đất có quặng do người dân sở hữu nhưng chưa khai thác nên đang muốn gia hạn khai thác. Không những chưa thực hiện phục hồi môi trường mà việc thực hiện ký quỹ môi trường của doanh nghiệp nay cũng chưa được thực hiện một cách nghiêm túc. Mặc dù đã hết hạn khai thác mỏ nhưng doanh nghiệp mới thực hiện khoản ký quỹ bảo vệ môi trường chỉ được ¼ so với tổng nguồn phải nộp (41/166 triệu đồng).

Cũng trên địa bàn xã Tri Lễ, tại điểm mỏ của Công ty TNHH Ngọc Sáng, có thời hạn khai thác 5 năm (2010 – 2015), mặc dù đã quan tâm đến việc hoàn nguyên, hoàn thổ, phục hồi môi trường ở những khu vực khai thác, nhưng việc xác định cơ sở chế biến vẫn chưa được các cơ quan có thẩm quyền cho phép trong khi đó doanh nghiệp vẫn tiến hành đặt cơ sở chế biến trên phần đất được giao khai thác. Quá trình chế biến, xay, sàng, lắng lọc quặng, nước thải đang chảy trực tiếp ra môi trường, bởi doanh nghiệp mới chỉ được cấp phép khai thác chứ hoạt động chế biến chưa được cấp phép, đồng nghĩa với việc chưa có cơ quan chức năng thẩm định, phê duyệt dây chuyền, công nghệ chế biến có đảm bảo môi trường hay không. Bên cạnh đó, việc chấp hành nghĩa vụ thuế của doanh nghiệp này cũng chưa nghiêm túc. Hiện tại DN đang nợ hơn 5 tỷ đồng tiền thuế tài nguyên, phí bảo vệ môi trường và tiền thuê đất cũng mới chỉ nộp 60/130 triệu đồng... Trưởng phòng Tài nguyên – Môi trường huyện Quế Phong thừa nhận: Tình trạng chấp hành chưa nghiêm các quy định của pháp luật trong khai thác khoáng sản trên địa bàn Quế Phong vẫn đang diễn ra khá phổ biến. Nếu các doanh nghiệp thực hiện đúng, đủ khoản tài chính về ký quỹ phục hồi môi trường theo quy định cũng khó phục hồi được môi trường như hiện trạng ban đầu trước khi các doanh nghiệp vào khai thác, trong khi đó mặc dù các doanh nghiệp đang chấp hành thực hiện ký quỹ phục hồi môi trường nhưng chỉ bằng một phần hai, ba, bốn thôi nên càng không thể đáp ứng ký quỹ”. Và huyện cũng nêu băn khoăn về tình trạng một số doanh nghiệp chưa thực hiện đầy đủ các nghĩa vụ theo quy định của pháp luật trong khai thác khoáng sản nhưng không có biện pháp, giải pháp xử lý triệt để. Đơn cử như Công ty TNHH Xây lắp tổng hợp Miền Trung, trước đây khai thác tại điểm mỏ ở bản Kẽm Ải, xã Tri Lễ, mặc dù sau khai thác chưa thực hiện phục hồi mỏ cũ nhưng tiếp đó vẫn được cấp phép khai thác tại điểm mỏ mới tại Na Niếng, xã Tri Lễ. Về trách nhiệm của huyện thời gian qua đã tăng cường giám sát và kịp thời báo cáo, kiến nghị với các cấp, các ngành đề nghị xử lý, tuy nhiên thẩm quyền của huyện có hạn, trong khi đó chưa có sự chỉ đạo và xử lý dứt điểm của tỉnh. Huyện cũng có trách nhiệm quản lý các khoáng sản chưa được cấp phép, tuy nhiên do trên địa bàn Quế Phong, các điểm khoáng sản nằm địa bàn chủ yếu ở vùng sâu, vùng xa, trong khi đó lực lượng mỏng rất khó kiểm soát. Đặc biệt nhức nhối nhất là tình trạng khai thác vàng sa khoáng do có giá trị kinh tế cao, cho nên bên cạnh việc khai thác trái phép có tổ chức thì có thêm sự tham gia của người dân ra, gây khó khăn trong việc đẩy đuổi. Đã có tình trạng các nhóm người đưa cả máy móc lớn, công suất lớn vào khai thác vàng trái phép, khi đoàn truy quét vào đẩy đuổi thì số lao động trái phép bỏ chạy hết vào rừng để lại toàn bộ máy móc khai thác nhưng do máy lớn nên đoàn không thể thu giữ vận chuyển ra được, mà phá hủy tại chỗ thì không được phép vì không có quy định cho phép.

Không chỉ riêng ở Quế Phong mà tình trạng vi phạm pháp luật đang diễn ra phổ biến ở tất cả các địa phương có khoáng sản trên địa bàn tỉnh. Tại huyện Quỳ Hợp – nơi có hoạt động khoáng sản sôi động nhất của tỉnh, thực tế khai thác khoáng sản đang như một trận địa thiếu sự kiểm soát, loại thì không có phép, loại thì tỉnh cấp phép, loại thì Bộ Tài nguyên – Môi trường cấp phép...Quá trình khai thác còn nhiều doanh nghiệp vi phạm các quy định của pháp luật. Cụ thể có 95/145 doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh trong lĩnh vực khoáng sản đã nhiều năm nhưng đến nay vẫn chưa nộp tiền thuê đất, và điều lạ là các Doanh nghiệp này vẫn hoạt động sản xuất khai thác, chế biến khoáng sản bình thường mà không bị cơ quan chức năng nào xử lý hay đình chỉ hoạt động. Nhiều Doanh nghiệp còn vi phạm về quy trình khai thác theo thiết kế cơ sở, nợ thuế tài nguyên, thuế bảo vệ môi trường, ký quỹ và phục hồi môi trường sau khai thác. Mặt khác, tuy trên địa bàn huyện có nhiều doanh nghiệp khai thác thiếc và chỉ có 5 doanh nghiệp thực hiện chế biến thiếc nhưng lại không có quặng thiếc để chế biến mà phải đi mua quặng thiếc mãi tận bên Lào về để chế biến, bởi chủ yếu quặng thiếc khai thác ở Quỳ Hợp bị các tư thương mua bán chui, trốn thuế và thẩm lậu sang Trung Quốc. Điều này dẫn đến tình trạng chảy máu tài nguyên, thất thu thuế và kỷ cương, hiệu lực, hiệu quả quản lý Nhà nước bị xem nhẹ. Mặt khác công tác bảo vệ và gìn giữ môi trường chưa được đảm bảo. Hầu hết các Doanh nghiệp từ khai thác đến chế biến khoáng sản chưa đảm bảo giữ vệ sinh môi trường. Nước thải từ cơ sở chế biến vẫn chảy thẳng ra sông suối, khói bụi vẫn tỏa ra xung quanh diện rộng khi khai thác gây ô nhiễm môi trường cho vùng.,..

Công tác quản lý bảo vệ tài nguyên khoáng sản đối với khoáng sản thông thường làm vật liệu xây dựng cũng gặp nhiều khó khăn bất cập. Ở các huyện Tân Kỳ, Đô Lương, tình trạng khai thác không đúng theo thiết kế cơ sở diễn ra phổ biến tại các mỏ khai thác đá xây dựng, gây nguy cơ mất an toàn lao động rất lớn. Tình trạng khai thác cát, sỏi xây dựng cũng diễn ra khá lộn xộn. Chủ tịch UBND các huyện này cho rằng nguyên nhân do nhu cầu sử dụng cát, đá của nhân dân vào xây dựng dân dụng rất lớn, trong khi đó thủ tục cấp phép quá chậm. Hiện tại trên địa bàn huyện Đô Lương có 8 doanh nghiệp thăm dò nhưng duy nhất mới chỉ có 1 doanh nghiệp được cấp phép khai thác cát. Vai trò quản lý Nhà nước của các huyện, xã, do sức ép việc làm và thu nhập của người lao động rất lớn nên có lúc có nơi buông lỏng cho nhân dân khai thác tự do, trong khi đó lực lượng, phương tiện để thanh tra, kiểm tra không đủ để kiểm tra, chấn chỉnh được. Điều này dẫn đến doanh nghiệp chưa cấp phép thì lén lút hoạt động, doanh nghiệp được cấp phép thì không chú ý bảo vệ môi trường, thiếu quan tâm an toàn lao động và trang bị bảo hộ lao động cho công nhân, từ đó dẫn tới việc đảm bảo an toàn cho người lao động, đảm bảo về môi trường chưa được các doanh nghiệp chú ý. Trong khi đó, chế tài xử lý chưa nghiêm, đủ tầm, nếu huyện làm mạnh thì sai, vượt qua thẩm quyền, mà làm qua quýt bên ngoài, mặc dù cho thu giữ phương tiện, thì cũng không đủ răn đe.. .

Những khó khăn cần tháo gỡ và giải pháp chấn chỉnh

Rõ ràng, khai thác khoáng sản đang diễn biến phức tạp ở các huyện có khoáng sản. Thời gian qua, tỉnh đã thành lập nhiều đoàn công tác trực tiếp thanh tra, kiểm tra, đẩy đuổi việc khai thác khoáng sản trái phép và bước đầu đã lập lại trật tự trong hoạt động khai thác khoáng sản trên địa bàn tỉnh. UBND tỉnh cũng đã ban hành nhiều văn bản để phối hợp hoạt động các cấp ngành, gần đây nhất là Quyết định số 58/2013/QĐ-UBND, ngày 25/10/2013 về quy chế phối hợp trong công tác quản lý tài nguyên khoáng sản trên địa bàn tỉnh Nghệ An. Theo đó, việc phân công, phân nhiệm giữa các ngành cũng như cấp huyện và xã trong công tác quản lý Nhà nước về khoáng sản khá rõ. Tuy nhiên cái khó hiện nay là mặc dù có phân công, phân nhiệm nhưng ở một số ngành lại thiếu cán bộ để phối hợp. Điển hình nhất đầu tháng 4 vừa qua, UBND tỉnh có quyết định thành lập 2 đoàn liên ngành để kiểm tra khai thác khoáng sản mà trọng tâm tập trung đá và vật liệu xây dựng, tuy nhiên cho đến này các ngành chỉ bố trí đủ người để thành lập được 1 đoàn. Bên cạnh thiếu cán bộ, việc chủ động tham gia và phối hợp của một số ngành cũng đang còn hạn chế. Mặc dù việc phân cấp, phân nhiệm đã rõ ràng, như liên quan đến công tác quy hoạch thuộc về Sở Xây dựng và Sở Công Thương; công tác tham gia thẩm định thiết kế cơ sở cho các điểm mỏ thuộc một số ngành; an toàn lao động thuộc trách nhiệm của Sở Lao động – Thương binh và Xã hội... Tuy nhiên, các ngành do thiếu con người nên thiếu chủ động để lo cho phần việc của mình thật tốt. Cũng liên quan đến con người, đối với Sở Tài nguyên – Môi trường, đơn vị có chức năng quản lý Nhà nước về khoáng sản có hẳn Phòng Quản lý khoáng sản nhưng chỉ có 7 người, trong khi đó khoáng sản trên địa bàn tỉnh thì rộng lớn với hăng trăm mỏ được cấp phép, do vậy để kiểm tra thường xuyên cũng không phải là dễ. Mặt khác khi xẩy ra các hiện tượng vi phạm thì không có ngành đơn vị nào nhận rõ trách nhiệm về mình, chẳng hạn để xẩy ra tình trạng gần 100 doanh nghiệp không nộp tiền thuê đất, tình trạng thất thoát quặng khai thác được hàng trăm tấn mỗi năm ra khỏi địa bàn mà không thu giữ, xử phạt được vụ nào, tình trạng ô nhiễm môi trường vẫn còn phổ biến,… Trách nhiệm thuộc về ai, chế tài xử lý như thế nào, … chưa được làm rõ.

Từ thực tiễn nêu trên, cần thiết phải chấn chỉnh lại công tác quản lý Nhà nước trên địa bàn về quản lý bảo vệ tài nguyên khoáng sản, trên cơ sở phân cấp, phân nhiệm cụ thể trong quản lý khoáng sản. Theo đó nội dung, lĩnh vực thuộc ngành nào, cấp nào thì ngành đó, cấp đó chịu trách nhiệm chủ trì để giải quyết các tồn tại, bất cập đặt ra mà không cần đến đoàn liên ngành như lâu nay (ví dụ khai thác sai quy hoạch thì Sở Xây dựng phải lo; vi phạm về an toàn vệ sinh lao động thuộc Sở Lao động – Thương binh và Xã hội; liên quan đến quản lý vật liệu nổ công nghiệp do Sở Công Thương...). Và một khi khi đã có quyết định thành lập đoàn liên ngành thì cần có trách nhiệm tham gia có hiệu quả nhất. Liên quan đến công tác bảo vệ môi trường trong khai thác khoáng sản, theo quy định, cấp nào chịu trách nhiệm thẩm định và phê duyệt báo cáo hay bản cam kết bảo vệ môi trường thì cấp đó có trách nhiệm chủ trì giám sát, kiểm tra và xử lý. Thực tiễn các doanh nghiệp được cấp phép khai thác khoáng sản trên địa bàn tỉnh chủ yếu làm bản cam kết bảo vệ môi trường do cấp huyện thực hiện. Vì vậy, trách nhiệm trước hết trong công tác bảo đảm môi trường tại các điểm mỏ thuộc về cấp huyện.Tuy nhiên không phải khoán trắng cho huyện, Sở Tài nguyên – Môi trường có chức năng quản lý Nhà nước về hoạt động bảo vệ môi trường cần tiếp tục chỉ đạo, đôn đốc, hướng dẫn các địa phương tăng cường hoạt động bảo vệ môi trường. Đó còn là trách nhiệm của các doanh nghiệp cần phải chấp hành nghiêm các quy định của pháp luật về bảo vệ môi trường và trách nhiệm của toàn xã hội. Đi đôi với các biện pháp xiết chặt kỷ cương quản lý là cần có chế tài mạnh, kiên quyết xử lý các trường hợp vi phạm, từ cảnh cáo đến xử phạt, rút giấy phép, truy tố các hành vi gian dối gây thoát cho tài nguyên, ngân sách và ảnh hưởng môi trường. Tiếp tục kiểm tra và xử lý nghiêm cán bộ thiếu trách nhiệm, vi phạm.

Riêng về công tác hoàn nguyên, hoàn thổ sau khai thác, trước khi Quỹ Bảo vệ môi trường tỉnh được thành lập, việc ký quỹ môi trường được các doanh nghiệp thực hiện thông qua các ngân hàng hoặc các kho bạc các huyện; có một số doanh nghiệp chây ỳ đóng chỉ được một phần, có doanh nghiệp không đóng. Sở Tài nguyên – Môi trường cần tích cực hướng dẫn các địa phương rà soát, thống kê các điểm mỏ, chỗ nào chưa thực hiện phục hồi môi trường, hoàn thổ thì sẽ buộc các doanh nghiệp phải làm, còn doanh nghiệp nào không làm thì sẽ tham mưu cho UBND tỉnh chỉ đạo các ngân hàng chuyển nguồn tiền mà các doanh nghiệp đã ký quỹ cho các huyện tiến hành phục hồi môi trường. Giải quyết vấn đề một số cơ sở tổ chức chế biến khoáng sản mà không được cấp phép cần xử lý theo hai hướng: Thứ nhất, cơ sở nào không vi phạm quy hoạch, không ảnh hưởng đến môi trường thì yêu cầu các doanh nghiệp hoàn thành các thủ tục để được cấp phép theo quy định. Thứ hai, nếu cơ sở nào xây dựng sai quy hoạch, ảnh hưởng đến môi trường thì kiên quyết chấm dứt hoạt động, chuyển vị trí khác. Việc nợ thuế của doanh, hiện tại có đủ chế tài xử lý, vấn đề đặt ra là cần rà soát để tập trung xử lý, tránh dây dưa, tồn đọng và thất thu thuế trong lĩnh vực này. Còn đối với các hoạt động khai thác khoáng sản trái phép, theo Luật Khoáng sản năm 2010 và Quyết định 58 của UBND tỉnh thì vai trò của chính quyền cấp huyện và xã cực kỳ quan trọng. Vì vậy, các huyện và xã cần phải tăng cường kiểm tra, giám sát, đảy đuổi, huy động toàn xã hội để lập lại trật tự trên chính địa bàn mình.

Rõ ràng, để giám sát và giải quyết tốt các vấn đề tồn tại, bất cập trong khai thác khoáng sản hiện nay, các ngành, các cấp cần phải thấy rõ trách nhiệm của mình, tránh tình trạng kiểm tra, thấy rõ bất cập, tồn tại rồi nhưng không ngành, cấp nào nhận trách nhiệm của mình trong đó để thực hiện. Cần chỉ đạo thực hiện đồng bộ các biện pháp quản lý một cách quyết liệt vào cuộc của tất cả các cấp ngành, UBND tỉnh cần có chế tài xử lý nghiêm các trường hợp buông lỏng quản lý, vi phạm để lập lại trật tự kỷ cương trong khai thác, chế biến, tiêu thụ khoáng sản nhằm đưa công tác khai thác, chế biến, tiêu thụ khoáng sản có hiệu quả và bảo vệ tốt môi trường sinh thái trên địa bàn./.

Trần Quốc Chung

Phó Trưởng ban Kinh tế và Ngân sách