Lúc bấy giờ tình hình thế giới chuyển biến nhanh chóng, Trung ương Đảng nhận định: “Tình hình biến chuyển mau lẹ và thuận tiện. Hàng ngũ quân thù ngày một rối loại thêm …Đất Nhật đang bị quân Đồng minh đánh dữ. Cuộc đổ bộ của quân Đồng minh vào Đông Dương không xa. Tình hình chủ quan và khách quan rất thuận tiện. Giờ khởi nghĩa sắp tới”
(Văn kiện Đảng ( 1930-1945) Ban NCLSĐTU xuất bản, Hà Nội 1977, tr 395)
Đúng như dự đoán, ngày 22 tháng 9 năm 1940, phát xít Nhật đánh chiếm Lạng Sơn, sau đó thôn tính cả Đông Dương, nhân dân ta phải chịu một cổ hai tròng áp bức. Ngày 9 tháng 3 năm 1945, Nhật đảo chính Pháp, độc quyền chiếm Đông Dương. Đảng ta đã kịp thời nêu rõ: "... Giặc Nhật truất quyền giặc Pháp không phải để giải phóng cho dân tộc ta". Đi đôi với việc khủng bố bằng bạo lực, bọn Nhật còn dùng toàn bộ nông sản cướp bóc được của nông dân để đốt làm than chạy xe lửa, bắt dân ta nhổ lúa trồng đay phục vụ cho nhu cầu chiến tranh.
Phát lệnh Tổng khởi nghĩa năm 1945 (Ảnh: Tư liệu)
Sự cướp bóc của giặc Nhật đẩy nước ta lâm vào nạn đói khủng khiếp làm hơn 2 triệu đồng bào Bắc bộ bị chết đói. Nghệ an trong 3 tháng cuối năm 1944, đầu năm 1945, theo thống kê chưa đầy đủ, đã có tới 42.630 người chết đói.
Căn cứ vào nhận định của Trung ương, Việt Minh Nghệ Tĩnh đã tổ chức đại hội đại biểu để bàn kế hoạch tổng khỡi nghĩa. đại hội khai mạc tại làng Châu Sơn, xã Phúc Mỹ (nay là xã Hưng Châu, Hưng Nguyên). Sau 3 ngày làm việc, đại hội đã quyết nghị một số vấn đề lớn sau:
1. Gấp rút xây dựng và phát triển mạnh mẽ Mặt trận Việt Minh, các hội cứu quốc, các đội tự vệ và tiểu tổ du kích, thực hiện quân sự hoá dân chúng, xúc tiến việc thành lập chiến khu, chuẩn bị cho khởi nghia vũ trang.
2. Phát động sôi nỗi phong tràng treo cờ, băng, khẩu hiệu, dán biểu ngữ, rải tuyền đơn, tổ chức mít tinh diễu hành, thị uy cổ động quần chúng, gây thanh thế cho phong trào.
3. Chia Nghệ An và Hà Tĩnh ra làm 6 phân khu và phân công cán bộ phụ trách các phân khu đó.
Riêng Nghệ An có 4 phân khu: 1. Vinh- Bến Thuỷ, Nghi lộc, Hưng Nguyên và Nghi xuân; 2. Nam Đàn, Thanh Chương, Anh Sơn; 3. Diễn Châu, Quỳnh Lưu, Yên Thành; 4. Con Cuông, Vĩnh Hoà, Tương Dương.
4. Chuẩn bị vũ khí và lương thực để ủng hộ quân Đồng minh khi họ đến tước khí giới của quân đội Nhật.
Chỉ thị khởi nghĩa của Ban Thường vụ Việt Minh Nghệ Tĩnh vừa ra thì ngày 15/8/1945, đài phát thanh Đồng Minh đã đưa tin Chính phủ Nhật đã đầu hàng vô điều kiện. Chớp thời cơ thuận tiện đó, Uỷ ban khởi nghĩa đã phát lệnh khởi nghĩa: Các địa phương phải bố trí ngay việc cước chính quyền, lập uỷ ban nhân dân cách mạng ở làng, lập chính phủ lâm thời ở phủ và huyện; tuỳ hoàn cảnh năng lực ở địa phương mà làm, không câu nệ làng trước hay huyện trước. Các đồn khố xanh phải chiếm lấy. Sau khi cướp chính quyền cách mạng, lập tức tuyên bố. Huỷ bỏ hết các pháp luật và quyền lợi kinh tế, chính trị xã hội do Pháp, Nhật và chính phủ bù nhìn lập ra. Tuyên bố thi hành chương trình của Việt Minh.
Lệnh khởi nghĩa của Việt Minh như tiếng kèn xông trận đi khắp các địa phương trong tỉnh. Huyện Quỳnh Lưu là địa phương đầu tiên trong tỉnh giành chính quyền thắng lợi vào ngày 18/8/1945.
Thành phố Vinh là trung tâm lỵ sở của Nghệ An, lúc bấy giờ đang gặp nhiều khó khăn, là nơi đang tập trung lực lượng của bộ máy chính quyền bù nhìn và quân đội Nhật chiếm đóng. Song không khí chuẩn bị giành chính quyền đã chuẩn bị sẵn sàng. Nhận được lệnh khởi nghĩa, sáng sớm ngày 21/8/1945, hàng vận nhân dân trong thành phố và ngoại thành mang theo gậy gộc, giáo mác đã giương cao cờ đỏ sao vàng rầm rập biểu tình, tuần hành thị uy trên các đường phố rồi kéo vào thành. Trước khí thế mạnh mẽ của quần chúng cách mạng bọn Nhật đã phải nhượng bộ. Các uỷ viên Uỷ ban khởi nghĩa hướng dẫn các đội tự vệ vào chiếm các công sở và bao vây Dinh Tỉnh trưởng Nghệ An. Tỉnh trưởng Đặng Hướng đã phải đầu hàng vô điều kiện. Ông Lê Viết Lượng thay mặt Uỷ ban cách mạng lâm thời Nghệ An tuyên bố xoá bỏ bộ máy chính quyền cũ, thiết lập chính quyền cách mạng ra mắt trước công chúng giữa tiếng hoan hô vang dậy.
Như rắn bị chặt đầu, chính quyền bù nhìn ở các phủ huyện hoang mang cao độ, khí thế của quần chúng cách mạng ngày một nâng cao như nước vỡ bờ. Dưới sự lãnh đạo của các Uỷ ban cách mạng lần lượt các huyện đã giành được chính quyền thắng lợi: Diễn Châu, ngày 21/8/1945; Nghĩa Đàn, ngày 22/8/1945; Nam Đàn, Thanh Chương, Anh Sơn, ngày 23/8/1945; Nghi Lộc, Yên Thành, ngày 25/8/1945. Các phủ huyện miền núi đến ngày 26/8/1945 lần lượt giành chính quyền.
Ngày hội giành chính quyền tháng 8 năm 1945 ở Nghệ An đã thắng lợi rực rỡ trong vòng 9 ngày. Đó là kết quả của một quá trình đấu tranh lâu dài đầy gian khổ, hy sinh, kể từ ngày thực dân Pháp đặt chân lên đất Nghệ An.
Thắng lợi của cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở Nghệ An góp phần xứng đáng vào thắng lợi chung của cả nước, phá tan xiềng xích nô lệ của chế độ phát xít thực dân - phong kiến trên đất nước ta; mở ra một kỷ nguyên mới cho lịch sử dân tộc Việt Nam như Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khẳng định trong bản Tuyên ngôn độc lập ngày 2 tháng 9 năm 1945:
"... Pháp chạy, Nhật hàng, vua Bảo Đại thoái vị, dân ta đã đánh đổ các xiềng xích thực dân gần 100 năm nay để gây dựng nên nước Việt Nam độc lập. Dân ta lại đánh đổ chế độ quân chủ mấy mươi thế kỷ mà lập nên chế độ dân chủ cộng hòa..."
(Hồ Chí Minh toàn tập, xuất bản lần thứ 2, Nhà xuất bản chính trị Quốc gia, Hà Nội 1995, trang 4.)
Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc bản Tuyên ngôn độc lập khai sinh nước Việt Nam Dân chủ cộng hoà trước hàng triệu quốc dân đồng bào (Ảnh: Tư liệu)
Cách mạng tháng 8 năm 1945 đã qua đi 68 năm nhưng hình ảnh của cách mạng tháng 8 vẫn sống động hiện đại đến hôm nay và mai sau. Noi theo theo tinh thần của cách mạng tháng 8, những năm qua, thực hiện Nghị quyết đại hội Đảng trung ương và Nghị quyết đại hội Đảng bộ tỉnh, với chủ trương phát huy nội lực và sử dụng có hiệu quả của ngoại lực, chủ động hội nhập kinh tế quốc tế, kinh tế xã hội của tỉnh đã có bước phát triển khá nhanh. Cơ cấu kinh tế đã có bước chuyển dịch theo hướng tích cực. Tình hình chính trị ổn định, quốc phòng an ninh, trật tự an toàn xã hội được giữ vững. Các vấn đề xã hội được chăm lo, đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân không ngừng được cải thiện nâng cao.
Phấn đấu đưa Nghệ An thoát khỏi tình trạng tỉnh nghèo và kém phát triển, cơ bản trở thành tỉnh công nghiệp vào năm 2020; xây dựng thành phố Vinh thành trung tâm kinh tế, văn hoá của vùng Bắc Trung bộ./.
Trần Hữu Đức
