Tuy nhiên, hoạt động của Hội thẩm Tòa án nhân dân hai cấp trên địa bàn tỉnh trong thời gian qua vẫn còn bộc lộ một số tồn tại, hạn chế, khó khăn như:
Mặc dù Hội thẩm nhân dân là người đem tiếng nói, ý chí của nhân dân vào hoạt động xét xử của cơ quan tư pháp, tuy nhiên năng lực, trình độ pháp lý của Hội thẩm nhân dân còn nhiều hạn chế. Vì thế việc đảm bảo khi tham gia xét xử, Thẩm phán và Hội thẩm nhân dân độc lập, bình đẳng là rất khó khăn. Chất lượng tham gia phiên tòa của một số Hội thẩm còn thấp. Khi tham gia xét xử Hội thẩm chưa chủ động trong việc xét hỏi, đưa ra quan điểm, ý kiến của mình về vụ việc, vụ án hoặc nếu xét hỏi thì không đúng trọng tâm. Họ chủ yếu phụ thuộc vào quan điểm của Thẩm phán Chủ tọa phiên tòa nên khi biểu quyết còn mang tính hình thức. Vẫn còn một số Hội thẩm chưa công minh trong khi tiến hành tố tụng. Cá biệt có trường hợp các vị Hội thẩm trong cùng Hội đồng xét xử đã không khách quan, cố tình làm sai lệch bản chất vụ án để bảo vệ quyền lợi cho một bên đương sự trong vụ án dân sự[1].
Nhiều Hội thẩm nhân dân khó bố trí thời gian để tham gia Hội đồng xét xử. Mặc dù đã được gửi trước lịch xét xử nhưng đến ngày xét xử lại bận công việc đột xuất không tham gia phiên tòa, nhất là các phiên tòa xét xử vụ án dân sự thường bị hoãn vì lí do đương sự không có mặt đầy đủ càng gây khó khăn cho Hội thẩm trong việc tham gia xét xử. Thêm vào đó, nhiều Hội thẩm không bố trí được thời gian để nghiên cứu hồ sơ vụ án nên có tình trạng Hội thẩm “bị bắt cóc” khi tham gia phiên tòa;
Thực tế hiện nay, nếu bản án bị sửa, hủy thì trách nhiệm của Thẩm phán là rất lớn, ảnh hưởng đến chỉ tiêu thi đua của ngành, lấy làm tiêu chí để bổ nhiệm lại Thẩm phán. Tuy nhiên, thực tiễn và quy định chưa đặt ra trách nhiệm đối với Hội thẩm nhân dân trong trường hợp bản án bị cấp có thẩm quyền sửa, hủy. Điều 90 Luật Tổ chức Tòa án nhân dân và Pháp lệnh Thẩm phán và Hội thẩm TAND chỉ quy định “Hội thẩm bị bãi nhiệm khi có vi phạm về phẩm chất đạo đức hoặc có hành vi vi phạm pháp luật không còn xứng đáng làm Hội thẩm” mà chưa có quy định nào về bãi nhiệm Hội thẩm liên quan đến chất lượng xét xử.Vì thế, chưa phát huy được trách nhiệm và nghĩa vụ của Hội thẩm khi tham gia tố tụng;
Việc giám sát, kiểm tra hoạt động của Hội thẩm nhân dân chưa được quan tâm. Hội thẩm nhân dân do Hội đồng nhân dân cùng cấp bầu theo sự giới thiệu của Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam cùng cấp. Tòa án nhân dân cùng cấp chỉ quản lý Hội thẩm về phân công tham gia xét xử, tổ chức bồi dưỡng nghiệp vụ, thực hiện chế độ chính sách. Trong khi đó, Ủy ban Mặt trân Tổ quốc và Hội đồng nhân dân lại hầu như rất ít thực hiện giám sát hoạt động của những cá nhân do mình giới thiệu hoặc bầu ra.
Kinh phí hoạt động của Hội thẩm chưa tương xứng với tính chất mức độ và yêu cầu nhiệm vụ của Hội thẩm. Chế độ tham gia phiên tòa và nghiên cứu hồ sơ hiện tại áp dụng với Hội thẩm là 90.000 đồng/ngày là quá thấp. Có thể liên hệ với thù lao của luật sư như sau: Trường hợp luật sư tham gia tố tụng do cơ quan tiến hành tố tụng yêu cầu thì mức thù lao là 0,4 mức lương cơ sở = 460.000 đồng/ngày/8 giờ làm việc; trường hợp còn lại theo thỏa thuận giữa luật sư và khách hàng nhưng tối đa là 0,3 mức lương cơ sở = 345.000 đồng/giờ. Như vậy, giữa Hội thẩm nhân dân – người tiến hành tố tụng và luật sư – người tham gia tố tụng có sự khập khiễng về mức thù lao. Ngày 13/12/2012, Hội đồng nhân dân tỉnh đã ban hành Nghị quyết số 74/2012/NQ-HĐND về hỗ trợ kinh phí bồi dưỡng nghiệp vụ, chế độ chính sách đối với Hội thẩm TAND và xét xử lưu động trên địa bàn tỉnh. Theo đó, mức hỗ trợ hàng tháng đối với Trưởng đoàn Hội thẩm là 0,2 mức lương tối thiểu chung/người, Phó Trưởng đoàn Hội thẩm là 0,15 mức lương tối thiểu chung/người, Hội thẩm là 0,1 mức lương tối thiểu chung/người. Quy định này thể hiện sự quan tâm, động viên đối với hoạt động của Hội thẩm, tuy nhiên, mức hỗ trợ này vẫn còn thấp so với mặt bằng chung.
Trong giai đoạn hiện nay, Đảng và Nhà nước ta tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân và vì dân, phát huy quyền tự do dân chủ sâu rộng cho nhân dân, cần tiếp tục khẳng định vai trò, tầm quan trọng của chế định hội thẩm nhân dân trong hoạt động xét xử. Để đạt được mục tiêu đó và góp phần thực hiện cải cách tư pháp, nâng cao chất lượng và hiệu quả hoạt động của Hội thẩm nhân dân là yếu tố then chốt. Bên cạnh đó, nhiệm kỳ 2011 – 2016 của Hội đồng nhân dân các cấp gần kết thúc, để chuẩn bị cho công tác bầu Hội thẩm nhân dân nhiệm kỳ mới, thiết nghĩ cần thực hiện các giải pháp sau:
- Cần có quy định hướng dẫn rõ ràng hơn về tiêu chuẩn lựa chọn Hội thẩm nhân dân, theo đó, Hội thẩm nhân dân cần có trình độ pháp lý nhất định, tối thiểu là trung cấp luật thay vì chỉ quy định một cách chung chung là “có kiến thức pháp luật” như hiện nay. Thêm vào đó, có cơ chế ràng buộc trách nhiệm của Hội thẩm nếu bản án, quyết định bị cấp có thẩm quyền sửa, hủy.
- Quan tâm đến công tác tuyển chọn, giới thiệu, bầu Hội thẩm nhân dân để lựa chọn những người có phẩm chất đạo đức, uy tín, kiến thức pháp lý và hiểu biết trên các lĩnh vực đời sống xã hội và có thể bố trí thời gian để đảm nhận công tác. Tăng cường công tác bồi dưỡng nghiệp vụ, giáo dục phẩm chất đạo đức cho Hội thẩm. Việc bồi dưỡng nghiệp vụ có thể được tổ chức thành các chuyên đề liên quan đến vụ án, vụ việc thường phát sinh ở từng địa bàn cho từng Đoàn Hội thẩm chứ không nhất thiết phải tổ chức chung trên toàn địa bàn tỉnh.
- Hội đồng nhân dân và Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam cùng cấp cần xây dựng quy chế phối hợp và thực hiện tốt hơn việc quản lý, giám sát đối với Hội thẩm từ việc thực thi nhiệm vụ, giữ gìn phẩm chất đạo đức đến việc tạo điều kiện thuận lợi để họ được bố trí thời gian hợp lý tham gia xét xử.
- Nghiên cứu ban hành quy định về chế độ thù lao, hỗ trợ kinh phí hoạt động cho Hội thẩm nhân dân một cách hợp lý, nhất là trong mối tương quan với người tiến hành tố tụng khác và người tham gia tố tụng – luật sư để bảo đảm công bằng và khuyến khích Hội thẩm tích cực tham gia công tác xét xử.
Tác giả: Thảo Nguyên
[1] Bản án đã bị Tòa án cấp phúc thẩm xử hủy
